فرش دستباف ایرانی تنها یک کف‌پوش نیست، بلکه شناسنامه‌ای از هنر و فرهنگ است که در تاروپود آن نهفته شده است. یکی از شگفت‌انگیزترین جنبه‌های این هنر، زمانی است که صرف بافت آن می‌شود. وقتی به یک فرش نفیس نگاه می‌کنیم، شاید کمتر به این فکر کنیم که ماه‌ها و حتی سال‌ها زمان برای خلق آن صرف شده است. به طور تقریبی، بافت یک فرش ۶ متری با رج‌شمار متوسط (حدود ۵۰ رج) توسط یک بافنده ماهر، می‌تواند بین ۸ ماه تا بیش از یک سال به طول انجامد. این زمان، خود گواهی بر ارزش و اصالت این کالای هنری است. درک اینکه این زمان چگونه محاسبه می‌شود و چه مراحلی در این فرایند طولانی طی می‌شود، دید ما را نسبت به این هنر گران‌بها عمیق‌تر می‌کند.
محاسبه مدت زمان بافت فرش دستبافت
شاید در نگاه اول به نظر برسد که تخمین زمان بافت یک فرش دستباف امری غیرممکن است، اما با استفاده از یک فرمول مشخص و درنظرگرفتن چند متغیر کلیدی، می‌توان به یک برآورد منطقی و دقیق دست یافت. محاسبه این زمان به ما کمک می‌کند تا ارزش واقعی کار یک بافنده و دلیل قیمت بالاتر فرش‌های ریزباف و نفیس را بهتر درک کنیم. اساس این محاسبه بر پایه دو عامل اصلی استوار است:
- تعداد کل گره‌های فرش
برای به دست آوردن تعداد کل گره‌ها، ابتدا باید ابعاد فرش را به سانتی‌متر تبدیل کرده و مساحت آن را محاسبه کنیم. سپس این مساحت باید در تعداد گره‌های موجود در هر مترمربع ضرب شود. تعداد گره در هر مترمربع نیز خود از رج‌شمار فرش به دست می‌آید. رج‌شمار، تعداد گره‌ها در هر ۷ سانتی‌متر از عرض فرش را نشان می‌دهد. با یک تناسب ساده می‌توان تعداد گره‌ها در یک مترمربع را پیدا کرد و سپس آن را در مساحت کل فرش ضرب نمود تا به عدد نهایی کل گره‌ها برسیم. برای مثال، یک فرش ۳ در ۲ متر (۶ مترمربع) با رج‌شمار ۵۰، دارای میلیون‌ها گره خواهد بود.
- سرعت کار بافنده
سرعت بافنده به عوامل متعددی از جمله مهارت و تجربه بافنده، پیچیدگی نقشه، نوع گره (ترکی یا فارسی) و شرایط کار بستگی دارد. یک بافنده ماهر به طور متوسط می‌تواند روزانه بین ۶۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ گره بزند. با داشتن تعداد کل گره‌های فرش و تقسیم آن بر سرعت روزانه بافنده، تعداد روزهای کاری لازم برای اتمام فرش مشخص می‌شود. البته باید در نظر داشت که این محاسبه تنها زمان خالص گره‌زنی را شامل می‌شود و زمان‌های صرف شده برای آماده‌سازی اولیه، تعویض نخ‌های رنگی، پودکشی و استراحت بافنده در آن لحاظ نشده است. به همین دلیل، زمان واقعی همیشه کمی بیشتر از عدد به‌دست‌آمده از فرمول خواهد بود و نشان می‌دهد که خلق یک اثر هنری، نیازمند چه میزان صبر و دقت است.
چه مراحلی در بافت فرش دستباف طی می شود؟
زمان طولانی بافت فرش دستباف تنها به مرحله گره‌زدن خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل فرایندی چندمرحله‌ای و دقیق است که هر بخش آن نیازمند تخصص و صرف زمان قابل‌توجهی است.
- آماده‌سازی و طراحی
همه چیز با یک طرح و نقشه آغاز می‌شود. طراحان هنرمند، نقوش را بر روی کاغذهای شطرنجی پیاده می‌کنند که هر خانه از این شطرنج، نماینده یک گره است. سپس نوبت به تهیه مواد اولیه می‌رسد. الیاف پشم، پنبه یا ابریشم، با بالاترین کیفیت انتخاب شده و در کارگاه‌های رنگرزی با استفاده از رنگ‌های طبیعی یا مصنوعی به صدها رنگ متنوع و زنده تبدیل می‌شوند. مهم‌ترین بخش این مرحله، برپاکردن دار قالی و انجام عملیات چله‌کشی است. در این مرحله، تارهای عمودی فرش که اسکلت و بنیاد آن را تشکیل می‌دهند، با دقتی میلی‌متری و کششی یکسان بر روی دار نصب می‌شوند.
- مرحله بافت
بافنده در مقابل دار قرار می‌گیرد و با نگاه به نقشه، گره‌ها را یکی پس از دیگری به دور تارهای چله می‌زند. این کار با استفاده از یک قلاب یا کاردک مخصوص انجام می‌شود. پس از بافتن هر رج از گره‌ها، یک یا چند رشته نخ افقی به نام پود از میان تارها عبور داده شده و با ابزاری سنگین به نام دفه یا کرکیت بر روی گره‌ها کوبیده می‌شود تا ساختار فرش فشرده و محکم شود. این تکرار موزون گره زدن، پودکشی و کوبیدن، روزها و ماه‌ها ادامه می‌یابد تا نقشه به طور کامل بر روی دار جان بگیرد. این همان مرحله‌ای است که در آن، اندیشه خلق جهانی زیباتر، گره به گره توسط هنرمندان مجموعه‌ای چون فرش کلاهدوزان محقق می‌شود.
پس از اتمام بافت آخرین رج، فرایند به پایان نرسیده است و نوبت به مراحل تکمیلی می‌رسد. ابتدا فرش را از دار جدا می‌کنند که به این عمل برش می‌گویند. سپس سطح فرش که به دلیل طول متفاوت پرزها ناصاف است، با قیچی‌های مخصوصی به نام پرداخت به‌صورت کاملاً یکدست و مخملی تراشیده می‌شود. در مرحله بعد، فرش برای زدودن هرگونه گردوغبار و ناخالصی و همچنین برای جان گرفتن و تثبیت رنگ‌ها، شسته می‌شود. پس از خشک شدن، ریشه‌های فرش مرتب شده و در صورت لزوم کناره‌های آن نیز دوخته و محکم‌کاری می‌شود تا فرشی بی‌عیب‌ونقص آماده ارائه به بازار هنر باشد.
نتیجه‌گیری
زمان بافت فرش دستباف صرفاً یک عدد در شناسنامه فرش نیست، بلکه معیاری برای سنجش عشق، صبر و هنری است که در هر گره آن دمیده شده است. این زمان طولانی، ارزش والای این هنر را توجیه می‌کند و دلیلی است که یک فرش دستباف اصیل را به میراث گران‌بهای خانوادگی تبدیل می‌کند.